Πίνακας του Ρέμπραντ, που είναι –λανθασμένα- γνωστός ως «Νυχτερινή περιπολία» (ο ακριβής του τίτλος είναι: "Η ομάδα του Διοικητή Φρανς Μπάννινκ Κοκ και του Υπολοχαγού Βίλχελμ βαν Ράυτενμπεργκ") [λάδι σε καμβά, 1642, 363 =437 εκ., Rijksmuseum, Άμστερνταμ].
Η παρανόηση του τίτλου του πίνακα οφειλόταν στο ότι το επεισόδιο φαινόταν σκοτεινό λόγω, μεταξύ άλλων, επιστρώσεων από βερνίκι. Όταν ο πίνακας καθαρίστηκε, τον 20ο αιώνα, φάνηκε ότι το επεισόδιο εκτυλίσσεται με το φως του ήλιου. Πρόκειται για το ομαδικό πορτρέτο μιας στρατιωτικής ομάδας, η οποία, κατά πάσα πιθανότητα, δεν αναπτύσσει πλέον πραγματική στρατιωτική δράση, αλλά, απλώς, συμμετέχει σε επιδείξεις ή παρελάσεις. Ο πίνακας ήταν παραγγελία ομάδας 18 προσώπων, τα ονόματα των οποίων είναι χαραγμένα πάνω στην ασπίδα στο βάθος του πίνακα, επάνω δεξιά.
Τα υπόλοιπα πρόσωπα είναι εμβόλιμα και η παρουσία τους σκοπό έχει, μεταξύ άλλων, να εντείνει τη δραματικότητα της σκηνής και να τονίσει το στοιχείο της κίνησης. Το αν καθένα από τα 18 πρόσωπα εμφανίζεται ολόκληρο ή όχι, σε περίοπτη θέση ή όχι, κ.ο.κ, εξαρτάται από την κοινωνική του θέση αλλά και από το χρηματικό ποσό που είχε καταβάλει στον ζωγράφο. Το σίγουρο είναι ότι ο πίνακας αποτελεί τομή στον τρόπο παρουσίασης τέτοιων ομαδικών πορτρέτων, καθώς, περισσότερο από κάθε άλλον, εισάγει μια ιστορία (κίνηση και δραματικότητα) και είναι γεμάτος από συμβολισμούς.
"Ο πίνακας μας ενδιαφέρει εδώ για τη συνάφειά του με τη φύση του πολιτικού βίου. Και δεν υπάρχει αμφιβολία (όποια ερμηνεία του πίνακα κι αν επιλέξει κανείς, ότι απλώς αποτυπώνει φωτογραφικά μια δράση, ότι αφηγείται τη διαμόρφωση μιας ομάδας / κοινότητας, ότι είναι συμβολικός, ότι ο Ρέμπραντ εμμέσως παρωδεί τους παραγγελιοδότες, ότι οι ίδιοι οι παραγγελιοδότες εμμέσως παρωδούν την ανάγκη για στρατιωτικές ομάδες σε περίοδο ειρήνης, κλπ), ότι ο πίνακας κάνει λόγο γι’ αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει πολιτικό βίο, τη ζωή μαζί με τους άλλους σε μια πολιτική κοινότητα. Να λοιπόν σε τι συνίσταται αυτός ο βίος.
1. Ο πολιτικός βίος συνιστά προσπάθεια για δημιουργία ενότητας. Όχι τυχαία, ο πίνακας θεωρείται ότι συμβολίζει την ομόνοια ανάμεσα στους προτεστάντες και τους καθολικούς των Κάτω Χωρών και, μέχρι σήμερα, την ενότητα της Ολλανδίας. Η ενότητα προϋποθέτει ιστορικότητα (σε πολλά πρόσωπα, ο ρουχισμός ή τα κράνη δεν αντιστοιχούν στην εποχή του πίνακα). Προϋποθέτει, επίσης, ότι κάποιος την απειλεί, έναν διαρκή κίνδυνο, εξού και η ανάγκη για μια στρατιωτική ομάδα, ή, σε κάθε περίπτωση, για μια ομαδικότητα που σκοπό έχει να σώσει την κοινότητα από όποιον την επιβουλεύεται. Η ενότητα της πολιτικής κοινότητας δεν είναι ποτέ δεδομένη, απαιτεί δράση.
2. Ο πολιτικός βίος στηρίζεται σε μια σαφή ιεραρχία, όπου κάποιος επωμίζεται το βάρος να δώσει εντολές. Στον πίνακα του Ρέμπραντ είναι ο Διοικητής Φρανς Μπάννινκ Κοκ. Όχι μόνον η κεντρική του θέση, αλλά και το προτεταμένο πόδι του και, κυρίως, η κίνηση του χεριού του δηλώνουν την αρχή της κίνησης. Αυτός δίνει εντολή να κινηθεί η ομάδα. Η ιεραρχία συνοδεύεται από σύγκριση, και τούτο φαίνεται ξεκάθαρα από το ότι η φιγούρα του Διοικητή είναι δυσανάλογα μεγαλύτερη από εκείνη του Υπολοχαγού δίπλα του. Πόσο μάλλον που η κίνηση τού χεριού του πρώτου δημιουργεί μια αστεία σκιά πάνω στον δεύτερο, με σαφείς υπαινιγμούς. Η πολιτική ιεραρχία διαφαίνεται, επίσης, στο ότι κάποια πρόσωπα μόλις που αναγνωρίζονται ή ολωσδιόλου κρύβονται πίσω από άλλα.
3. Ωστόσο, η ιεραρχία αυτή υπονομεύεται: η φιγούρα του Υπολοχαγού, χάρη στην ανοιχτόχρωμη ενδυμασία του, είναι πολύ πιο φωτεινή από εκείνην του Διοικητή, το βλέμμα του εμφανώς είναι ποιο ζωηρό […], η νεότητα έκδηλη.
3.1.Και μια ακόμη φιγούρα με προτεταμένο το δεξί χέρι, στα δεξιά του πίνακα, φαίνεται να αναλαμβάνει πρωτοβουλία αντίστοιχη με αυτήν του Διοικητή, σαν να τον αγνοεί ή να θέλει να τον αντικαταστήσει. Στο πολιτικό βίο ο ανταγωνισμός είναι αναπότρεπτος.
4. Επίσης, η πολιτική ισχύς εν γένει είναι, εκ φύσεως, ασθενική: ενώ ο Διοικητής έχει δώσει εντολή για εκκίνηση, το πολιτικό σώμα βρίσκεται σε αδράνεια. Κάποιοι φαίνεται απλώς να «ποζάρουν» για τον ζωγράφο, προκειμένου να γίνουν ορατοί, χωρίς ενδιαφέρον για την άνωθεν εντολή.
4.1. Το πολιτικό μήνυμα δεν διαχέεται με τον ίδιο τρόπο και την ίδια καθαρότητα σε όλο το πλάτος του πολιτικού σώματος. Ίσως φτάνει ακέραιο στον Υπολοχαγό, αλλά όχι στους υπόλοιπους. Όσο απομακρυνόμαστε από το κέντρο των πολιτικών αποφάσεων, το μήνυμα αδυνατίζει, θολώνει ή σβήνει ή, έστω, η μεταφορά του καθυστερεί, με αποτέλεσμα η κοινή δράση να μένει μετέωρη.
5. Δραματικότερα, το πολιτικό σώμα είναι ένας τόπος αταξίας και φυγόκεντρων δυνάμεων. Τα περισσότερα πρόσωπα είναι στραμμένα στον εαυτό τους και, σε κάθε περίπτωση, δεν κάνουν συντονισμένες κινήσεις. Ο καθένας παράγει ένα έργο, αλλά αδιαφορεί για το έργο του άλλου ή το αγνοεί. Η ατομικότητα και η πρωτοβουλία του καθενός δύσκολα ισορροπούν με τις απαιτήσεις μιας κοινής αποστολής. Η μορφή του άνδρα με τα κόκκινα ρούχα είναι η πιο χαρακτηριστική. Σε περίοπτη θέση αριστερά και ελαφρώς πιο πίσω από τον Διοικητή, «παριστάνει» τον ειδικό στα όπλα και δείχνει αδιαφορία για το τι συμβαίνει γύρω του. Τοποθετώντας, μάλιστα, πάνω στη σκηνή αυτά τα 16 διάσπαρτα «θεατρικά» πρόσωπα ο Ρέμπραντ πολλαπλασιάζει την αίσθηση του χάους, την οποία εντείνουν τα ηχητικά στοιχεία του πίνακα, οι φωνές από τα παιδιά, το σκυλί και το τύμπανο.
6. Ακόμα, πιο δραματικά, ο πολιτικός βίος ενέχει επικινδυνότητα ή και βία: η φιγούρα πίσω από τον Διοικητή έχει μόλις πυροβολήσει (φαίνεται ο καπνός δίπλα στο καπέλο του Υπολοχαγού, ενώ ένας τρίτος προσπαθεί να αλλάξει κατεύθυνση στο όπλο). Ποιον σημαδεύει; Τον Υπολοχαγό; Πώς πήρε την πρωτοβουλία να πυροβολήσει, ενώ δεν έχει δοθεί τέτοια εντολή; Στον πολιτικό βίο, όποια κι αν είναι η ισχύς του Διοικητή, θα υπάρχουν πάντα απρόβλεπτες συμπεριφορές, επικίνδυνες για όλους.
6.1. Το ίδιο επικίνδυνος είναι και ο τρόπος που ο ηλικιωμένος άνδρας (δεξιά από τον Υπολοχαγό) καθαρίζει το όπλο του, έχοντάς το τόσο κοντά στο πρόσωπό του. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι πρόκειται, αντίστοιχα, για έναν νεαρό και έναν ηλκιωμένο. Πάντως, αμφότεροι είναι μέλη της ομάδας.
7. Ο πολιτικός βίος δεν είναι ποτέ σαφής, χρειάζεται πάντα ένα συμπλήρωμα νοήματος, έναν συμβολισμό: δεν μπορεί να μην προσέξει κανείς την αινιγματική φιγούρα του κοριτσιού που έχει στη ζώνη του, μάλλον τα σύμβολα της ομάδας (και που συνοδεύεται από μια δεύτερη κοριτσίστικη φιγούρα πίσω της). Όπως και να ερμηνεύσει κανείς αυτή τη φιγούρα, το σίγουρο είναι ότι κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση από όλους τους άλλους και εισάγει ένα στοιχείο θηλυκότητας (ή οικογενειακής ζωής) αντίθετο, επίσης, στην ιδέα την οποία αντιπροσωπεύει αυτή η στρατιωτική ομάδα. Πάντως, και μόνο το ότι απαιτείται ένας συμβολισμός να καταλάβει το κέντρο του πίνακα, είτε υπονομεύει είτε διατρανώνει τις αξίες των πρωταγωνιστών, δείχνει ότι ο πολιτικός βίος δεν είναι πότε μόνος του, πλήρης νοήματος.
7.1. Εξίσου πρωταγωνιστική θέση καταλαμβάνει άλλωστε ένα δεύτερο σύμβολο, η σημαία / λάβαρο, στο κέντρο του πίνακα.
8. Ανεκδοτολογικά, ας σημειωθεί ότι η επικινδυνότητα και ο συμβολισμός που διατρέχουν τον πολιτικό βίο διατρέχουν και την ιστορία του ίδιου του πίνακα. Ανέκαθεν, και μέχρι σήμερα, τον χρησιμοποιούσαν ως σύμβολο της ενότητας και της ισχύος της Ολλανδίας. Μόνο που αυτή η πολιτική χρήση του είχε ως συνέπεια να κοπεί ένα σημαντικό μέρος του πίνακα, όταν χρειάστηκε να τοποθετηθεί, τον 18ο αιώνα, στο δημαρχείο του Άμστερνταμ.
8.1. Η ιστορικότητα του πολιτικού βίου είναι τέτοια ώστε η επόμενη γενιά έχει πάντα την εξουσία να διαχειριστεί το παρελθόν όπως κρίνει: διαχείριση πάνω στην οποία οι παρόντες δεν έχουν καμιά εξουσία και η οποία, αναδρομικά, θέτει διαρκώς την αυτό-κατανόηση των παρόντων υπό αίρεση, αμφισβήτηση ή κακοποίηση.
9. Ο πολιτικός βίος καθιστά προβληματική τη θέση του εξωτερικού θεατή: μπροστά στον τεράστιο πίνακα, του οποίου τα πρόσωπα λες και είναι έτοιμα να περπατήσουν στην αίθουσα του μουσείου, ο θεατής νιώθει απειλούμενος ότι η χαοτική αυτή ομάδα θα τον παρασύρει στο πέρασμά της. Εκτός κι αν αφομοιωθεί μέσα της. Στον πολιτικό βίο, ὡς ἐπὶ τὸ πολύ, η θεωρία δεν βρίσκει χώρο ή καταφύγιο για να εξασκηθεί. Το ίδιο εξωτερικός είναι και ο ζωγράφος. Στην τεράστια απόσταση που χωρίζει τα διαδραματιζόμενα στον πίνακα σε σχέση με το έργο που επιτελεί ο ίδιος ο ζωγράφος ως θεωρός οφείλεται, δίχως άλλο, η μυθολογία σε σχέση με το αν ο Ρέμπραντ ειρωνεύεται την ομάδα που ζωγραφίζει, το αν οι παραγγελιοδότες έμειναν ικανοποιημένοι από τον πίνακα, κατά πόσο, τελικά, τον πλήρωσαν, κ.λπ.
Συμπέρασμα: ο πολιτικός βίος είναι όμορφος και ηδονικός, με κάποιας μορφής σχόλη (παρελάσεις), οικονομική ευρωστία και κοινωνική αναγνώριση, ομαδικότητα, ιστορικότητα, αριστεία, ίσως και ειρήνη. Είναι ένας βίος που έχει χώρο για ευδαιμονία, ειδικά για όσους βρίσκονται στη θέση, ή κοντά στη θέση, του Διοικητή. Αλλά, από τη φύση του, ενέχει επικινδυνότητα, αμφισημία, φυγόκεντρες δυνάμεις, αναποτελεσματικότητα, αταξία, πόλεμο, αγεφύρωτες ατομικότητες και αγεφύρωτους στόχους. Πολλές σκιές. Όσο πιο πολύ αποσύρεται κανείς σε αυτές τις σκιές ή τις αφήνει να τον καταβροχθίσουν, τόσο η πιθανότητα να γίνει ευδαίμων μειώνεται ή και εξαναμίζεται. Νομίζω ότι αυτή η εικόνα αποδίδει πολλές από τις κεντρικές θέσεις της αριστοτελικής περιγραφής για τον πολιτικό βίο."
[Από το βιβλίο του Παύλου Κόντου [2018] "Τα δύο ευ της ευτυχίας. Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη.". Ηράκλειο Κρήτης, Π.Ε.Κ.: σσ. 286-293].
