Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση (Αθήνα, 13-3-2008)

Το τελικό πρόγραμμα της εκδήλωσης του "Προγράμματος Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση", που διοργανώνει η Εταιρεία Σπουδών Μωραΐτη στις 13 Μαρτίου (ώρα 18:00 μμ, αμφιθέατρο Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Βασ. Κωνσταντίνου 48), διαμορφώθηκε ως εξής:

Πέμπτη 13 Μαρτίου ώρα 18:00 μμ.
Πρόεδρος Δ Ν. Μαρωνίτης

Δ. Ν. Μαρωνίτης
Αρχές, μέθοδοι, αποτελέσματα
Μαρία Θεοδωροπούλου
Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας: σταθερά και εξελισσόμενα στοιχεία
Φάνης Κακριδής
Αρχαία ελληνική γραμματολογία: εύρος, βάθος, συμφραζόμενα.

Διάλειμμα

Βασίλης Κάλφας & Γιώργος Ζωγραφίδης
Φιλόσοφοι και φιλοσοφία στην αρχαία Ελλάδα
Θεόδωρος Παπαγγελής
Αλεξάνδρεια-Αθήνα-Ρώμη
Δημήτρης Κυρτάτας & Σπύρος Ράγκος
Ιστορία και ιστοριογραφία στην αρχαία Ελλάδα
Αλεξάνδρα Βουτυρά & Μανόλης Βουτυράς
Εισαγωγές και εξαγωγές στην αρχαία ελληνική τέχνη

Συζήτηση

Πληροφορίες:
Γραμματεία της Εταιρείας Σπουδών
Ουρανία Καϊάφα
Αγ. Ισιδώρου 14-16, 114 71 Αθήνα
τηλ.: 210.36.39.979
φαξ: 210.36.39.876.
e-mail:espoudon@otenet.gr

Η Οδύσσεια σε 15 δευτερόλεπτα

Άθλα και έπαθλα

Κυκλοφορεί ο τόμος "Άθλα και έπαθλα στα ομηρικά έπη" με 24 εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στις 15-19 Σεπτεμβρίου 2004 στην Ιθάκη, στο πλαίσιο του Ι´ διεθνούς συνεδρίου για την Οδύσσεια. Το συνέδριο διοργάνωσε το Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών με τη χορηγία του Δήμου Ιθάκης και του Εθνικού Ιδρύματος Νεότητας.

Στον ομιλητικό αγώνα του συνεδρίου συμμετείχαν ερευνητές από πανεπιστήμια οχτώ χωρών (την Ελβετία, την Ιταλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ και την Ελλάδα.

Οι εισηγήσεις της Francoise Letoublon ("Το πνεύμα του ανταγωνισμού στον Όμηρο", στα γαλλικά), της Αλεξάνδρας Ζερβού ("Άθλα και παιχνίδια πρόσληψης", στα γαλλικά) και του Δ. Ν. Μαρωνίτη ("Φονικά άθλα και έπαθλα στα ομηρικά έπη", στα ελληνικά) αντιμετωπίζουν το δίπτυχο θέμα του συνεδρίου συγκριτικά (στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια) μέσα από αντιπροσωπευτικά παραδείγματα. Εξέχει ο δυσερμήνευτος και αμφίβολος "άεθλος" της Πηνελόπης

Ανθρωπολογικές και αφηγηματολογικές προσεγγίσεις των ιλιαδικών "άθλων επί Πατρόκλω" υιοθετούν στις ανακοινώσεις τους η Jenny Strauss Clay ("Τέχνη, φύση και θεοί στην αρματοδρομία της ραψωδίας Ψ της Ιλιάδας", στα αγγλικά), ο Seth Schein ("Ο Αχιλλέας και η κηδεία του Πατρόκλου στη ραψωδία Ψ της Ιλιάδας", στα ελληνικά) και ο Αντώνης Ρεγκάκος ("Το χαμόγελο του Αχιλλέα ή η Ιλιάδα και το είδωλό της", στα αγγλικά).

Ο Wolfgang Kullmann ("Οι ολυμπιακοί αγώνες στην Ιλιάδα: Λ 698-265", στα ελληνικά) εντοπίζει υπαινικτικές αναφορές σχετικές με τους ολυμπιακούς αγώνες, που φιλοξενούνται στην αναδρομική διήγηση του Νέστορα στην ενδέκατη ιλιαδική ραψωδία.

Δύο εισηγήσεις, του Nicholas Richardson ("Οι αγώνες στη ραψωδία θ της Οδύσσειας", στα αγγλικά) και της Nancy Felson ("Ένα πρώτο-επινίκιο στους αγώνες των Φαιάκων: Οδύσσεια θ 202-233", στα αγγλικά), υποδεικνύουν την αφηγηματική λειτουργία των αγώνων στην οδυσσειακή Φαιακίδα.

Κάπως φυγόκεντρη ως προς τη θεματολογία του συνεδρίου η ανακοίνωση του Joachim Latacz ("Μάχη αισθημάτων: η ομηρική Ελένη", στα αγγλικά) επιμένει στον «διανοητικό αγώνα» που δίνει η ηρωΐδα στο ιλιαδιακό έπος.

Ο υποτιμημένος από την ομηρική έρευνα ρόλος των θεατών στα ομηρικά έπη απασχολεί την ανθρωπολογική σκόπευση της Αριάδνης Γκάρτζιου ("Οδυσσεύς θεατής, αθλητής και αφηγητής άθλων", στα ελληνικά), ενώ οι ποιητολογικές ιδιαιτερότητες της αοιδής ως διαγωνιστικού «επάθλου» εξετάζονται συγκριτικά από τον Μ. Χριστόπουλο ("Άθλα χωρίς έπαθλα: μουσικοί αγώνες στην Οδύσσεια και στον Ομηρικό Ύμνο εις Ερμήν", στα αγγλικά).

Δύο αρχαιολογικές ανακοινώσεις, του Μιχάλη Τιβέριου ("Τω δε νικώντι [εν Παναθηναίοις] δίδοται άθλον έλαιον εν αμφιφορεύσι", στα ελληνικά) και της Ευρυδίκης Κεφαλίδου ("Γεωμετρικά και αρχαϊκά έπαθλα: κείμενα, ευρήματα, εικονογραφία: 8ος-7ος αιώνας π.Χ.", στα ελληνικά) και μία ιστορικο-αρχαιολογική, της Isabelle Ratinaud ("Αναζητώντας την απαρχή των ολυμπιακών αγώνων: οι άριστοι του Ομήρου στην Άλτη", στα γαλλικά) αναφέρονται στους σύνθετους τρόπους με τους οποίους η τέχνη (ως εικόνα και κείμενο) εμπεριέχει ικανές δόσεις και από ιδεολογία.

Τρεις εισηγήσεις επικεντρώνονται στον διδακτικό Ησίοδο: Ο Απόστολος Αθανασάκης ("Οι κατάλογοι των ονομάτων στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια", στα ελληνικά) εξετάζει τον αγώνα Ομήρου και Ησιόδου ως προς την τεχνική σύνθεσης των ονοματικών Καταλόγων. Την αφηγηματική λειτουργία, που επιτελεί μια ποιητολογική μεταφορά σχετική με τη νίκη του Ασκραίου ποιητή σε ταφικά "άεθλα" της Χαλκίδας, δείχνει ο Χρήστος Τσαγγάλης ("Η μεταφορά του θαλάσσιου ταξιδιού και το "άθλον" της αοιδής: επανεξετάζοντας τη "Ναυτιλία" στα Έργα και Ημέραι", στα αγγλικά), ενώ τη λογοτεχνική αναπαράσταση αγωνιστικών θεμάτων, που περιλαμβάνονται στην ψευδο-ησιόδεια Ασπίδα, υπό την προοπτική της τεχνικής της "εκφράσεως", συζητά ο Τimothy Heckenlively ("Η μάχη και η ποιητική του ανταγωνισμού στην Ασπίδα του Ησιόδου", στα αγγλικά.

Τρεις επίσης εισηγήσεις διαγωνίζονται στην τεχνική της μυθοποίησης: Ο Franco Montanari ("Ένας αριστοκράτης προφήτης: ο πρώτος Ολυμπιόνικος του Πινδάρου και η καταγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων", στα αγγλικά) δείχνει πώς ο Πίνδαρος μετασχηματίζει τον μύθο, για να κατασκευάσει τη δική του, αγωνιστική (κατά κυριολεξία και μεταφορά) ποίηση, ενώ η Φλώρα Μανακίδου ("Άθλα επί Πολύφημω: το βουκολικό προσωπείο του Οδυσσειακού Κύκλωπα: Θεοκρίτου ΧΙ,VI, VII", στα ελληνικά) παρεμβαίνει στον ποιητικό αγώνα Ομήρου και Θεόκριτου, που αφορά στη διεκδίκηση της μορφής του Πολύφημου, συνηγορώντας "ποιητολογική αδεία" υπέρ του βουκολικού ποιητή. "Ακονιτί" κατεβαίνει στον ομιλητικό αγώνα ο Simon Hornblower ("Η γλώσσα της νίκης στον Πίνδαρο, τους ιστορικούς και τις επιγραφές", στα αγγλικά) για να μας θυμίσει πως η νίκη της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, στον χώρο τουλάχιστον της αθλητικής λεξικολογίας, δεν είναι δεδομένη. Όχι τόσο επειδή οι υπολογιστές μάς στερούν την χειρωνακτική απόλαυση της έρευνας όσο κυρίως επειδή τα ετοιμοπαράδοτα data των υπολογιστών διαγράφουν από το αθλητικό λεξιλόγιο όρους κρίσιμους όπως η θουκυδίδεια "ασφάλεια".

Στο συνέδριο ο Όμηρος αγωνίστηκε και εκτός έδρας: πρώτα με δύο λατίνους, τον Βιργίλιο και τον Οβίδιο, ύστερα με δύο νεοτερικούς και σύγχρονους, τον αλεξανδρινό Καβάφη και τη γερμανίδα Christa Wolf. O Βιργίλιος κατεβαίνει με προπονητή του Θεόδωρο Παπαγγελή ("Είδος και ιδεολογία στον πυγμαχικό αγώνα της Αινειάδας: 5. 362-484", στα ελληνικά). Ο ρηξικέλευθος λατινιστής δείχνει πώς, με παράδειγμα τα ταφικά "άεθλα" της Αινειάδας, αναμεταδίδεται η "αγωνία επίδρασης" του Βιργίλιου από τα επικά (πρώιμα και ελληνιστικά) διακείμενα. Στο δεύτερο ημίχρονο ο Philip Hardie ("Κάνοντας πόλεμο με τις λέξεις: ο αγώνας για τα όπλα του Αχιλλέα στον Οβίδιο: Μεταμόρφ. 13.1-398", στα αγγλικά) μας προσκαλεί να αναστοχαστούμε το ανταγωνιστικό πνεύμα που διέπει τη λογοτεχνική παράδοση. Παράδειγμα εφαρμογής το επεισόδιο της "Κρίσης των Όπλων" του λατίνου, όπου η επική αφήγηση μεταμορφώνεται σε δικανική ρητορεία. Τέλος, η συμπαθητική ματιά του Καβάφη απέναντι στους "Τρώες" μεταφέρεται, μέσω της υποβλητικής φωνής του Οliver Hellmann ("Δύο εικόνες ενός αγωνιστικού κόσμου: η Κασσάνδρα της Christa Wolf και η Ιλιάδα του Ομήρου", στα γερμανικά) στην εκπρόσωπο της φεμινιστικής γραφής. Η τρωαδίτισσα Κασσάνδρα της, έπαθλο του Αγαμέμνονα στον τρωικό πόλεμο, ανασυνθέτει πριν από τον φόνο της τον ιλιαδικό κόσμο, δίνοντας την δική της απάντηση στο ερώτημα γιατί στους αγώνες, προτού καταντήσουν sport, δεν είχαν θέση οι γυναίκες.

Η αρχαία ελληνική γλώσσα στο Γυμνάσιο

Η κριτική μάθηση, αν και διατυπώνεται συχνά ως επιδιωκόμενος σκοπός στα προγράμματα σπουδών της Δ.Ε. για τα αρχαία ελληνικά, στην πράξη αποδεικνύεται κενή φράση. Στην 1η, για παράδειγμα, ενότητα ("Το ταξίδι των λέξεων στον χρόνο") του νέου εγχειριδίου "Αρχαία ελληνική γλώσσα" της Α' Γυμνασίου εκπλήσσει τον αναγνώστη ο μεροληπτικός τρόπος με τον οποίο συστήνεται η αρχαιοελληνική γλώσσα. Σάμπως να μην υπήρξε ζωντανή, που δεν μιλήθηκε από πραγματικούς ανθρώπους, μένοντας ανέπαφη από τις οποιεσδήποτε σχέσεις της με άλλες γλώσσες της λεκάνης της Μεσογείου.

Σε κανένα σημείο της σχετικής ενότητας ο μαθητής δεν θα πληροφορηθεί για τις επαφές, τα δάνεια, το τί γενικότερα πήρε η αρχαία ελληνική από άλλες γλώσσες. Αντίθετα, μέσα από κοινότοπα παραδείγματα (λ.χ. το κείμενο Ζολώτα), αποκλειστική έμφαση δίνεται στο τί έδωσε η αρχαία τόσο στη νέα ελληνική όσο και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Όλες επίσης οι σχετικές ασκήσεις και δραστηριότητες είναι μονοσήμαντα προσανατολισμένες προς την α-νιστόρητη κατεύθυνση της "καθαρότητας" της αρχαίας ελληνικής.

Ο υποψιασμένος δάσκαλος μπορεί να ανατρέξει στην "Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας" του Α.-Φ. Χριστίδη, κεφ. 7. "Η αρχαία ελληνική και οι επαφές της με άλλες γλώσσες", όπου αναφέρονται, μεταξύ άλλων, τα εξής:

σσ. 166 κ.ε.: Ήδη από τα πρώτα κείμενα της ελληνικής γλώσσας (τα κείμενα της γραμμικής Β, που χρονολογούνται στον 14-13 αιώνα π.Χ.) βρίσκουμε λέξεις που είναι δάνειες από τους παλιούς ανατολικούς πολιτισμούς της Μεσογείου με τους οποίους είχαν επαφές οι Μυκηναίοι. Έτσι, στα κείμενα της γραμμικής Β βρίσκουμε τις λέξεις ku-mi-no = αρχαίο ελληνικό "κύμινον", sa-sa-ma = "σάσαμον", σουσάμι, ku-ru-so = "χρυσός", ki-to = "χιτών". Όλες αυτές οι λέξεις είναι δάνεια από σημιτικές γλώσσες που μιλιούνταν στην Ανατολή.
[...] Στην Ανατολή και ειδικότερα στη Μικρά Ασία, μιλιούνταν και άλλες γλώσσες με τις οποίες συναντήθηκε η ελληνική (η γλώσσα της Καρίας, στη νοτιοδυτική ακτή της Μ. Ασίας), η λυδική (η γλώσσα της Λυδίας, στη δυτική ακτή της Μ. Ασίας, θυμηθείτε τον περίφημο βασιλιά Κροίσο), η φρυγική (η γλώσσα της Φρυγίας, θυμηθείτε τον περίφημο βασιλιά Μίδα), η λυκική (η γλώσσα της Λυκίας, στη νοτιοδυτική Μ. Ασία). Φρυγικό, πιθανότατα, δάνειο της αρχαίας ελληνικής είναι η λέξη τάπης, χαλί. Στα ελληνιστικά χρόνια οι λαοί που μιλούν τις γλώσσες αυτές γίνονται υπήκοοι των ελληνικών βασιλείων της Ανατολής. Σιγα σιγά εξελληνίζονται, εγκαταλείπουν δηλαδή τις μητρικές τους γλώσσες και έτσι οι γλώσσες αυτές χάνονται. [...] Από την αιγυπτιακή γλώσσα μπήκαν στην ελληνική γλώσσα οι λέξεις "ίρις", κόρη του ματιού, και η λέξη "πάπυρος". [...] Οι λέξεις "πέπερι", πιπέρι, και "όρυζα", ρύζι, είναι, πιθανότατα, δάνεια που άντλησε η ελληνική γλώσσα (με έμμεσες και όχι άμεσες επαφές) από τις γλώσσες της Ινδίας. [...] Οι λέξεις "ρόδον" και "τόξον" είναι πιθανότατα ιρανικής, δηλαδή περσικής προέλευσης και εμφανίζονται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια. [...] Η υποταγή των Ελλήνων στους Ρωμαίους θα σημάνει μια σημαντική εισροή δανείων (όπως θα γίνει πολύ αργότερα με την οθωμανική κατάκτηση): "κουστωδία", "σπίτι", "καντήλα", "πόρτα", "τάβλα", "κάστρο", "παλάτι", "άσπρος", "πουλί", "στράτα", κ.ά. Στις λέξεις "αποθηκάριος", "βιβλιοθηκάριος" "κρύβεται" η λατινική κατάληξη -arius.

σ. 173-174: Ο γλωσσικός δανεισμός είναι γέννημα της ιστορίας - των επαφών δηλαδή ανάμεσα στους λαούς.

Ο δανεισμός δεν "χαλάει" τη γλώσσα. Τα δάνεια πάντα γίνονται κομμάτι της γλώσσας που τα "εισάγει".

[...] Η αρχαία ελληνική γλώσσα δανείστηκε από άλλες γλώσσες και δάνεισε σε άλλες γλώσσες. Σε αρκετές περιπτώσεις η επαφή με την ελληνική γλώσσα οδήγησε ομιλητές άλλων γλωσσών στην εγκατάλειψη της μητρικής τους γλώσσας, στον εξελληνισμό τους.

Έκθεση Πικάσο (Τελλόγλειο, 25 Ιανουαρίου 2008)

Το εικαστικό γεγονός του φετινού χειμώνα για τη Θεσσαλονίκη είναι η μεγάλη Έκθεση Χαρακτικών Έργων με τίτλο «Picasso, Suite 347». Παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ., από τις 25 Ιανουαρίου 2008, με την καλλιτεχνική φροντίδα της συνεργάτιδος του προγράμματος Αλεξάνδρας Βουτυρά.