Από το σπήλαιο του Πλάτωνα στη "Σπηλιά" του Ζοζέ Σαραμάγκου

Στο τρέχον τεύχος του περιοδικού "Νέα Παιδεία" συγκρίνω απόσπασμα από το σπήλαιο του Πλάτωνα στην "Πολιτεία" (514a-515c) με ένα «παράλληλο» από το μυθιστόρημα "Η Σπηλιά" του Πορτογάλου νομπελίστα συγγραφέα Ζοζέ ντε Σόζα Σαραμάγκου. Σκοπός της συγκριτικής ανάγνωσης είναι η διερεύνηση αφενός του τρόπου με τον οποίο το αρχαίο φιλοσοφικό κείμενο υπηρετεί στόχους του σύγχρονου λογοτεχνικού και αφετέρου η ανάδειξη του λόγου για τον οποίο η διακειμενική αυτή σχέση έχει ενδιαφέρον και νόημα για τους/τις σημερινούς/-ές αναγνώστες/-τριες.

ΛΔ Σεμινάριο Ομηρικής Φιλολογίας (Ιθάκη, 17 -19/5/2024)

Στο φετινό ΛΔ΄ Σεμινάριο Ομηρικής Φιλολογίας, που θα γίνει στην Ιθάκη (17-19/5/2024), με γενικό θέμα "Συναντήσεις και Αναγνωρισμοί στα Ομηρικά Έπη", θα δείξω τη "δραστική" λειτουργία που διαδραματίζει το κρεβάτι στον αναγνωρισμό Οδυσσέα-Πηνελόπης. Το πρόγραμμα του σεμιναρίου είναι προσβάσιμο από εδώ

Αν υπάρξει χρόνος, θα σχολιάσω και την παρώδηση της συνεύρεσης των συζύγων στο "σεμνό" τους κρεβάτι από τον Ονορέ Ντωμιέ, το 1842: ο Οδυσσέας, κοιμισμένος, ροχαλίζει στο στόμα της Πηνελόπης, ενώ εκείνη είναι έτοιμη να του κλέψει ένα ερωτικό φιλί.

.

Η ικεσία από την "Ιλιάδα" στην "Οδύσσεια"

Στο νέο τεύχος του περιοδικού "Φιλόλογος", αρ. τχ. 188 (Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος, 2023), σ. 148-158 υποδεικνύω πώς μεταβιβάζεται από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια η γλωσσική πράξη της ικεσίας, συγκρίνοντας δύο παραδείγματα περίπτωσης: του Λυκάονα στον Αχιλλέα (Φ 34-135) και του Λειώδη στον Οδυσσέα (χ 310-329). Δανείζομαι τη συγκριτική μέθοδο την οποία αξιοποίησε μέσα από μια προσωπική, νεοαναλυτική οπτική ο Φάνης Κακριδής, εντοπίζοντας δομικές ομοιότητες ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη συγχωνευμένες μέσα στις διαφορές τους.

Προεκτείνοντας συγκριτικές αναλύσεις των δύο υπό εξέταση ικεσιών, που έχουν στο μεταξύ υπάρξει στο πλαίσιο της Νεοανάλυσης, της προφορικής διακειμενικότητας, και της ανθρωπολογικής προσέγγισης, επιμένω στην ετερο-ομοιότητα του Αχιλλέα με τον Οδυσσέα, με σημείο αναφοράς τις μάταιες εκκλήσεις που τους απευθύνουν οι δύο ικέτες τους να τους χαρίσουν τη ζωή.

Το άρθρο αποτελεί εμπλουτισμένη εισήγηση που διαβάστηκε στην Ιθάκη, στο ΛΒ' Σεμινάριο Ομηρικής Φιλολογίας (Μνήμη Φάνη Ι. Κακριδή) με θέμα "Ικέτες και ἱκετεία (ικεσία) στα ομηρικά έπη", 29-31 Αυγούστου 2019, και διοργανώθηκε από το Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών σε συνεργασία με την Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων και τον Δήμο Ιθάκης.

Η ικεσία του Φήμιου (αριστερά), του Λειώδη (στο μέσον), και του Μέδοντα (δεξιά).

Σχέδιο από ανάγλυφο κρατήρα, περ. 150 π.Χ. [Κρατικό Μουσείο Βερολίνου, 3161r]

GIULIANI, L. Image and Myth. A History of Pictorial Narration in Greek Art. Univ. Of Chicago Press, 2013, σελ. 231.

Τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά στα σχολεία της Ευρώπης

Παρά τα όσα διαφημιστικά κατά καιρούς λέγονται και γράφονται, το εύρος της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών στα δευτεροβάθμια σχολεία της Ευρώπης είναι αρκετά περιορισμένο.

Όπως φαίνεται και στον επόμενο πίνακα 1, στην κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (περίπου το δικό μας Γυμνάσιο) τα Αρχαία Ελληνικά διδάσκονται υποχρεωτικά (για όλους/ες τους/τις μαθητές/τριες) μόνο στα Γυμνάσια της Ελλάδας και της Κύπρου. Όσο για τα Λατινικά, στο Γυμνάσιο διδάσκονται υποχρεωτικά μόνο στη Ρουμανία (γνωστικό αντικείμενο: "Λατινικός και Ρωμαϊκός πολιτισμός").

Πίνακας 1: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών και των Λατινικών στην κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (κλικ για μεγέθυνση)

Στα εκπαιδευτικά συστήματα της Φλαμανδικής κοινότητας του Βελγίου, της Γερμανίας, της Κροατίας, της Ολλανδίας, της Ελβετίας και του Λιχνενστάιν η διδασκαλία των κλασικών γλωσσών (Αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών) στην κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι υποχρεωτική μόνο για εκείνους/ες τους/τις μαθητές/τριες που θα ακολουθήσουν αργότερα ειδικό εκπαιδευτικό κλάδο (των ανθρωπιστικών κυρίως επιστημών). Για παράδειγμα, στη Γερμανία τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά είναι υποχρεωτικά μόνο για όσους/όσες μαθητές/τριες πρόκειται να πάρουν απολυτήριο από το Gymnasium, όπου διδάσκονται οι κλασικές γλώσσες. Στο Λιχνενστάιν, στις μικρές τάξεις του Gymnasium, οι μαθητές/τριες πρέπει να παρακολουθήσουν τα Λατινικά. Στη Φλαμανδική κοινότητα του Βελγίου, στην Κροατία και στην Ελβετία οι μαθητές/τριες (στην κατώτερη πάντοτε δευτεροβάθμια εκπαίδευση) έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν να διδαχθούν τις κλασικές γλώσσες. Γι' αυτό, τα Αρχαία Ελληνικά και/ή τα Λατινικά αποτελούν μέρος του προγράμματος σπουδών.

Στα εκπαιδευτικά συστήματα 4 ευρωπαϊκών χωρών (Γερμανία, Γαλλία, Λουξεμβούργο και Αυστρία) οι μαθητές/τριες (στην κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση) έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν να διδαχθούν Αρχαία Ελληνικά ή/και Λατινικά, που είναι προαιρετικά γνωστικά αντικείμενα. Στη Γαλλία τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν Αρχαία Ελληνικά ή/και Λατινικά την έχουν όλοι/όλες οι μαθητές/τριες του Γυμνασίου. Στη Γερμανία, το Λουξεμβούργο και την Αυστρία τη δυνατότητα αυτής της επιλογής την έχουν μόνο μαθητές/τριες που θα ακολουθήσουν κάποιον ειδικό κλάδο σπουδών. Για παράδειγμα, στο Λουξεμβούργο οι μαθητές/τριες που θα ακολουθήσουν τον "κλασικό κλάδο" μπορούν να επιλέξουν Λατινικά, κλασικές γλώσσες (κλασικά, Αρχαία Ελληνικά ή Λατινικά) ή Κινέζικα. Στη Γερμανία η πρώτη ξένη γλώσσα για τους/τις μαθητές/τριες του Gymnasium είναι είτε κάποια σύγχρονη γλώσσα είτε τα Λατινικά.

Όπως φαίνεται στον επόμενο πίνακα 2, στην ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (περίπου το δικό μας Λύκειο) οι χώρες στις οποίες η διδασκαλία των κλασικών γλωσσών είναι είτε υποχρεωτική είτε προαιρετική είναι περισσότερες από εκείνες της κατώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Έτσι, όλοι/ες οι μαθητές/τριες στην ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην Κροατία, στη Βοσνία, στην Ερζεγοβίνη, στο Μαυροβούνιο και στη Σερβία διδάσκονται υποχρεωτικά τα Λατινικά, τουλάχιστον για ένα σχολικό έτος. Στην Κροατία, εκτός από αυτό, οι μαθητές/τριες του "κλασικού προγράμματος" πρέπει να διδαχθούν τα Λατινικά (και τα κλασικά, Αρχαία Ελληνικά) σε όλη τη διάρκεια της (κατώτερης και ανώτερης) δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Σε 13 εκπαιδευτικά συστήματα τα Λατινικά είναι υποχρεωτικά μόνο για μαθητές/τριες ειδικών (ανθρωπιστικών) κλάδων. Σε μερικές χώρες, όπως στην Κροατία, αυτοί οι κλάδοι ξεκινούν μερικές φορές από την κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Πίνακας 2: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών και των Λατινικών στην ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (κλικ για μεγέθυνση)

Στην ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών, σε σχέση με αυτή των Λατινικών, είναι υποχρεωτική σε λιγότερα εκπαιδευτικά συστήματα. Υποχρεωτική είναι η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών μόνο στην Ελλάδα και στην Κύπρο (από την πρώτη τάξη του Λυκείου).

Στη Γαλλία, στη γενική ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όπως και στην κατώτερη, όλοι/όλες οι μαθητές/τριες έχουν τη δυνατότητα να σπουδάσουν κλασικές γλώσσες, που είναι προαιρετικά γνωστικά αντικείμενα. Σε αρκετές επίσης ευρωπαϊκές χώρες, στην ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι μαθητές/τριες έχουν τη δυνατότητα να διδαχθούν κλασικές γλώσσες, αλλά μόνο όσοι/όσες παρακολουθούν ειδικούς κλάδους.

Σε 11 εκπαιδευτικά συστήματα οι μαθητές/τριες ειδικών κλάδων έχουν τη δυνατότητα να διδαχθούν Λατινικά, ενώ και στα 11 αυτά εκπαιδευτικά συστήματα οι μαθητές/τριες, σε κάποιους κλάδους, μπορούν να επιλέξουν να σπουδάσουν τα Αρχαία Ελληνικά. Αυτές οι δύο ομάδες εκπαιδευτικών συστημάτων συχνά αλληλοεπικαλύπτονται, επειδή τόσο τα Λατινικά όσο και τα Αρχαία Ελληνικά είναι επιλέξιμα μαθήματα. Για παράδειγμα, στην Πορτογαλία τόσο τα Αρχαία Ελληνικά όσο και τα Λατινικά είναι επιλέξιμα μαθήματα για τους/τις μαθητές/τριες που ακολουθούν τον κλάδο "γλώσσες και ανθρωπιστικές σπουδές".

Για την αντιγραφή: Eurydice. Key data on teaching languages at school in Europe – 2023 edition

Δάνεια της Λατινικής στην αρχαία Ελληνική

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν τόσο ισχυρά μονόγλωσσοι όσο συνήθως υποστηρίζεται, με βάση αποκλειστικά τα κείμενα της "υψηλής" κλασικής γραμματείας. Η Eleanor Dickey, στο "Λεξικό της για τις δάνειες λέξεις της Λατινικής στην αρχαία Ελληνική", δείχνει πώς στην αρχαιότητα (όχι μόνο στην ύστερη) η διγλωσσία ήταν ισχυρό φαινόμενο ανάμεσα στους Ρωμαίους και τους Έλληνες. Τουλάχιστον 820 επαληθεύσιμα δάνεια της Λατινικής στην αρχαία Ελληνική επισημαίνονται ανά σημασιολογικό πεδίο, με υπερέχοντα όσα αναφέρονται στην πολιτικο-στρατιωτική εξουσία.